29. Şüphesiz bir faaliyet; arzın aktarında yayılmış fertler arasındaki nihayet uzaklıkla birlikte…

Lâsiyyemat mütalaasına kaldığımız yerden devam ediyoruz:

وكذا  ve keza  إنّ الفعالية  şüphesiz bir faaliyet  مع نهاية التباعد  nihayet uzaklıkla birlikte  بين الأفراد المنتشرة  yayılmış fertler arasındaki  في أقطار الأرض  arzın aktarında  مع غاية التوافق  son derece tevafukla beraber  في الصورة والتشكيل والإيجاد والوجود  surette, teşekkülde, icatta ve vücutta  حتى كأن أفراد كل نوعٍ نوعٍ  hatta sanki bütün nevlerin fertleri  منتظرٌ أمرا يخصّها  kendine has emri bekliyor  من مدبرٍ واحد  tek bir müdebbirden  تختص  mahsus olur  بمن  o zata  الأرضُ جميعا  bütün yeryüzü  في قبضةِ تصرّفه وعلمه وحُكمه وحِكمته  tasarrufunun, ilminin, hükmünün ve hikmetinin kabzasındadır.

Ve keza, şüphesiz arzın aktarında yayılmış fertler arasındaki nihayet uzaklıkla birlikte; surette, teşekkülde, icatta ve vücutta son derece tevafukla beraber; hatta bütün nevlerin fertleri tek bir müdebbirden kendine has bir emri bekliyor gibi bir faaliyet; bütün yeryüzü, tasarrufunun, ilminin, hükmünün ve hikmetinin kabzasında olan zata mahsustur.

İzah: Yeryüzüne dağılan fertler arasında bir tevafuk yani bir uyuşma vardır. Bu tevafuk hem aynı cinsin fertleri arasında hem de farklı nevler arasında bulunur. Mesela:

Bir ayva ağacı diğer ayva ağaçlarıyla aynıdır. Yaprakları, çiçekleri ve meyveleri birbirine benzer. Bu, aynı cinsin fertleri arasındaki tevafuktur.

Ayva ağacı diğer ağaçlara birebir benzemez. Ancak âzâ-yı esasiyede (esas azalarda) bir benzerlik vardır. Hepsinin kökü, dalları, yaprak, çiçek ve meyveleri vardır. Bu, nevler arasındaki tevafuktur.

Yine bir bülbül diğer bülbüllerle aynıdır. Bu kuşu nerede görseniz, “Bu bülbüldür.” dersiniz. Bu, aynı cinsin fertleri arasındaki tevafuktur.

Bülbül diğer kuşlara birebir benzemez. Ancak âzâ-yı esasiyede bir benzerlik vardır. Hepsinin kanadı, gözü, ayağı, gagası ve birbirine benzeyen azaları vardır. İşte bu, nevler arasındaki tevafuktur.

Yine bir papatya diğer papatyalarla aynıdır. Nerede bu çiçeği görseniz, “Bu papatyadır.” dersiniz. Bütün papatyalar birbirine benzer. Bu, aynı cinsin fertleri arasındaki tevafuktur.

Papatya diğer çiçeklerle birebir benzemez. Ancak âzâ-yı esasiyede bir benzerlik vardır. Hepsinin bir sapı, yaprağı, çiçeği vardır. Bu, nevler arasındaki tevafuktur.

Bunlar gibi, yeryüzüne dağılmış mahlukat arasında -nihayet uzaklıkla beraber- suretçe, vücutça, teşekkülce, terbiyece, elbisece, aza ve cihazatça bir benzerlik ve tevafuk vardır.

— Peki, fertler arasındaki bu tevafuk neye delalet eder?

Bu tevafuk, küre-i arzın Allah’ın taht-ı tasarrufunda olduğuna; ilmi, hükmü ve hikmeti dairesinde bulunduğuna delalet eder. Ve yine delalet eder ki: Yeryüzünü bir bahçe gibi idare edemeyen, ilmiyle her şeyi kuşatamayan, hükmüyle her şeye hâkim olamayan ve hikmetiyle her şeyi tedbir edemeyen, bu hakîmâne faaliyetin faili olamaz. Bu sıfatlar da ancak Allahu Teâlâ’ya mahsustur ve O’nun zatî sıfatlarıdır.

Yazar: Sinan Yılmaz