39. Ve keza, yüksek bir hikmet ve adalet sahibi olan bir sultan, saltanatının şanını…

Lâsiyyemalar mütalaasına kaldığımız yerden devam ediyoruz:

Ve keza, yüksek bir hikmet ve adalet sahibi olan bir sultan, saltanatının şanını kusurdan saklamak üzere, kendisine iltica edenleri taltif ve hâkimiyetinin haşmetini göstermek için milletinin hukukunu muhafaza eder. Bu cihetlerin mühim bir kısmı ahirette olur. (Mesnevi-i Nuriye, Lâsiyyemalar)

(Taltif: Lütfetme, iltifat etme)

Ahiretin ispatı hususunda zikredilen delillerin anlaşılmasını zorlaştıran amillerden birisi de bir cümlede bazen iki ismin tecellisinin beraber zikredilmesi ve önceki delillerin tekit için tekrar edilmesidir. Üstadımızın geniş tefekkür ufkunu yakalamakta zorlanan bizler, bu genişliği ihata edemiyor ve meseleyi anlarken bazen zorlanıyoruz.

Mesela Üstadımız mezkûr beyanında “Hakîm” ve “Âdil” isimleriyle ahirete bir pencere açıyor ve aynı zamanda, “Kendisine iltica edenleri taltif ve hâkimiyetinin haşmetini göstermek için milletinin hukukunu muhafaza eder.” diyerek, daha önce mütalaasını yaptığımız “saltanat-ı rububiyet” delilini başka bir cihetten tekrar ediyor. Yani hikmet cihetine, “rububiyetteki hâkimiyetin hikmeti” cihetiyle bakıyor. Bu geniş açı da bizlerin ihatasını bazen zorlaştırıyor.

Hikmet penceresi ile ahiretin varlığı iki şekilde ispat edilebilir:

Birincisi: Eğer ahiret gelmezse, şu göz önündeki bütün icraatların israfa ve abesiyete inkılap edecek olması.

İkincisi: Rububiyette hâkim bir hikmetin, rububiyetin kanadına iltica eden ve iman ile itaat edenlerin taltifini istemesi; bunun hikmetin bir iktizası olması yani hikmet-i hükümetin ahireti gerektirmesi.

Üstadımız mezkûr ifadesinde hikmetin bu ikinci cihetini beyan etmiş. Hikmetin birinci cihetinin ahireti iktizası ileride işlenecek.

Bizler bu makamda her iki cihetin de ahireti iktizasını mütalaa edecek, daha sonra da “Âdil” isminin ahireti iktizasına geçeceğiz. Konuyu iki başlıkta incelemek anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.

Şimdi, ism-i Hakîm’in ahireti iktizasına geçiyoruz:

BİRİNCİ BASAMAK: KÂİNATTA GÖZÜKEN HİKMET

Hikmet: Her işte menfaatlere riayet edilmesi, boş ve abes bir işin yapılmamasıdır. Hikmetin zıttı israf ve abesiyettir.

Şu kâinatın hiçbir yerinde israf ve abesiyet olmayıp, her yerde nihayet derecede bir hikmet hükümfermadır. Şimdi, kâinattaki hikmeti bir parça tefekkür edelim:

İnsanın bütün azalarında, kemik ve damarlarında, bedeninin hücrelerinde, her yerinde ve her cüzünde faydalar ve hikmetler gözetilmiştir. Hatta bazı azasına bir ağacın meyveleri kadar hikmetler ve faydalar takılmıştır. Bu hâl ispat eder ki şu âlemde nihayetsiz bir hikmet eliyle iş görülmektedir.

Hem her şeyin sanatında nihayet derecede bir intizamın bulunması ispat eder ki nihayetsiz bir hikmetle iş görülüyor. Evet, bir çiçeğin programını küçücük tohumunda dercetmek; bir ağacın amel sahifelerini, tarihçe-i hayatını ve cihazlarının fihristini küçücük bir çekirdekte kader kalemiyle yazmak elbette nihayetsiz bir hikmetle iş görüldüğünü ispat eder.

Hem her şeyin yaratılışında güzel bir sanatın bulunması nihayet derecede bir hikmeti gösterir. Evet, şu küçücük insan bedeni içinde bütün kâinatın fihristini, bütün rahmet hazinelerinin anahtarlarını, bütün güzel isimlerinin aynalarını cemetmek elbette nihayet derecede bir hüsn-ü sanat içinde bir hikmeti gösterir.

Eşyadaki hikmet üzerine ciltler dolusu kitap yazılabilir. Çünkü yaratılan her mahluk, vücudu ile bu hikmetin varlığına şehadet etmektedir. Bizler bu makamda sadece bir sivrisineğe bakacağız. Aslında sivrisineğin vücudundaki hikmetle ilgili de özel bir kitap yazılabilir ve yazılmıştır da. Bizler hikmeti bir parça da olsa tefekkür edebilmek için sadece sineğin bir-iki özelliğinden bahsedeceğiz:

Sivrisinek son derece hassas ısı algılayıcılarıyla donatılmıştır. Binde birlik bir sıcaklık değişimini dahi hissedebilir. Bu algılama ışığa bağlı olmadığından dolayı karanlık bir odada bile kan damarını bulabilir.

Kan damarını buldu mu ilk önce hortumcukları vasıtasıyla noktayı seçer. Deriyi ise sanıldığı gibi basınçla değil, üst çene ve dişlerinin bulunduğu alt çenesi ile yarar. Testere gibi ileri geri hareketlerle deriyi keser ve açılan yarıktan iğnesini kan damarına sokar. Şırıngaya benzeyen iğnesi ise bir kılıfla korunmuştur. Kan emme sırasında bu kılıf iğneden sıyrılır.

Burada büyük bir problem vardır ki o da kanın pıhtılaşmasıdır. Zira insan vücudu -yine bir hikmetten dolayı- akan kanı pıhtılaştırma özelliğine sahiptir. Bu sayede, bir yeri kanayan insan kan kaybından ölmez ve akan kan bir müddet sonra pıhtılaşarak durur.

Eğer sinek kanı emerken kan pıhtılaşırsa sinek beslenemez. Sivrisinek bunun da önlemini almıştır. Kandaki pıhtılaşmayı önleyecek bir sıvıyı damardan açtığı deliğe bırakır ve bu sıvı kanın pıhtılaşmasını önler. İşte kaşıntıya sebep olan da bu enzimdir.

En hakir gördüğümüz sinek dahi böyle hikmetle yaratılmış ve hikmetli azalarla donatılmıştır. Herhâlde kâinattaki hikmeti hiçbir akıl sahibi inkâr edemez ve ilim sahibi reddedemez.

İKİNCİ BASAMAK: BU HİKMETİN SAHİBİ KİMDİR?

— Bu hikmetli faaliyetlerin faili olan hakîm zat kimdir?

— Şu âlemin hiçbir yerinde hiçbir abesiyete müsaade etmeyen kimdir?

— Eşyaya bu menfaatleri kim takmış?

— İnsanın azalarından tutun semanın yıldızlarına kadar, her şeyde maslahat ve faydaları kim gözetmiş?

Bu sorulara verilebilecek tek cevap Allah’tır.

Bırakın kâinattaki hikmeti tesadüflerle izah etmeyi, acaba bir sineğin vücudundaki hikmet tesadüfle izah edilebilir mi?

Evet, yaratılan her varlıkta kendine mahsus bir gaye, bir maksat, bir fayda ve bir netice takip edilmektedir. Hiçbir varlıkta bir abes, bir gayesizlik, bir manasızlık ve israf sayılabilecek bir şey yoktur.

Elbette akılsız ve şuursuz sebeplerin bu gayeleri ve maksatları kendi başlarına takip etmeleri ve eşyayı bu şekilde hikmetle yaratmaları mümkün değildir. Bu durum da ispat eder ki perde arkasında hikmet sahibi bir Zat var ve bu eşyayı hikmetle icat eden O’dur.

ÜÇÜNCÜ BASAMAK: HAKÎM İSMİNİN AHİRETİ GEREKTİRMESİ

Farz edelim ki büyük bir şeker fabrikanız var. Tarladan topladığınız şeker pancarlarını fabrikaya getirerek bir sürü işlemden geçiriyor ve nihayet şeker imal ediyorsunuz. Daha sonra da bu şekerleri yine binbir zahmetle kamyonlara yüklüyorsunuz.

— Acaba bu kadar zahmetten ve hikmetli faaliyetten sonra bu şekerleri denize döker misiniz?

Elbette dökmezsiniz. Zira eğer denize dökecek olsaydınız, ilk önce fabrikayı kurmaz, daha sonra sırasıyla; şeker pancarlarını tarladan toplamaz, bir sürü işleme tabi tutmaz ve kamyona yüklemezdiniz. Demek, sizin mezkûr fiilleriniz şekeri denize dökmeyeceğinizin ispatıdır.

Aynen bunun gibi, Cenab-ı Hak da şu dünya fabrikasını bu kadar masrafla kurdu. Her bir taşında binlerce hikmeti yarattı. Eğer ahiret gelmez ve bu fabrikanın semereleri ahiret pazarına çıkmazsa nihayetsiz bir israf yapılmış olur.

— Bir sinek kanadını bile onlarca hikmetle donatan Allahu Teâlâ, hiç mümkün müdür ki ahireti getirmemekle böyle bir israfa ve hikmetsizliğe müsaade etsin?

Hâşâ ve kellâ! Eğer müsaade edecek olsaydı, bu âlemi bu kadar hikmetle yaratmaz ve bu derece ehemmiyet vermezdi. Demek ahireti inkâr etmek, göz önündeki hikmeti inkâr etmek gibidir. Zira ahireti getirmemek tam bir hikmetsizliktir ve şu âlemde gözüken hikmeti zıddına inkılâp ettirmektir.

Göz önündeki şu hikmetin şehadetiyle nihayetsiz bir hikmetin sahibi olan Hakîm-i Zülcemal ise böyle bir hikmetsizlikten münezzeh ve müberradır.

— Acaba hiç mümkün müdür ki Allahu Teâlâ, her bir eşyayı hikmetle yaratarak nihayetsiz hakîm olduğunu göstersin; sonra bütün hikmetlerin en büyüğü ve bütün maslahatların en mühimi ve bütün neticelerin en lüzumlusu olan ve hikmeti hikmet yapan ahireti getirmeyip bütün işlerini abesiyet ve israf derecesine düşürsün?

— Ve kendini o zata benzetsin ki: O zat öyle bir saray yapar ki her taşında binler nakışlar, her tarafında binler ziynetler ve her odasında binler kıymettar cevherler bulunur; sonra o saraya dam yapmaz, her şey çürür, beyhude bozulur?

Hâşâ ve kellâ!..

Eğer ahiret gelmezse, bu dünyanın damı yok demektir ve içinde yapılan bunca hikmetli faaliyetin hiçbir kıymeti yoktur.

— Acaba hiç akıl kabul eder mi ki Allahu Teâlâ insanın başına ve içindeki duygularına, saçları adedince vazifeler ve hikmetler yüklesin; sonra ona sadece bir saç hükmünde olan bir ücret-i dünyeviye vermekle hikmetine bütün bütün zıt olan manasız bir iş yapsın?

Hayır, akıl bunu kabul etmez. Tabii o akıl, akıl ola…

Cömertten ihsan ve güzelden ancak güzellik geldiği gibi, hikmet sahibinden de sadece hikmetli iş gelir. Hikmet sahibi bir zat abes iş yapmaz. Allahu Teâlâ ise nihayetsiz bir hikmetin sahibidir. Eğer ahireti getirmeyecek olursa bütün işlerini abesiyete inkılap ettirmiş olur. Bu ise Allah hakkında düşünülemez.

Ahiretin gelmemesi, âdeta küçük bir taşa büyük bir dağ kadar hikmetler ve gayeler takmaya; büyük bir dağa ise küçük bir taş kadar cüzi bir gaye takmaya benzer ki bunu hiçbir akıl ve hikmet kabul etmez.

İsterseniz hikmet deliline bir de duygularımız cihetiyle bakalım:

İnsandaki zahirî ve bâtıni duyguların her biri bu dünyadan daha kıymetlidir. İnsan ne işitmesini, ne görmesini, ne aklını, ne hafızasını, ne sevgisini, ne de herhangi bir hissini dünya saltanatıyla hatta cennetle bile değişmez.

Mesela bize şöyle dense:

— Aklını ver, sana cenneti vereceğiz.

— Hafıza kuvvetini ver, cennete gir.

Acaba aklımızı ve hafızamızı cennete mukabil satar mıyız?

Elbette hayır! Zira akıl ve hafıza olmazsa cennet neye yarar?

O hâlde diyebiliriz ki: Bizdeki cihazlar cennetten daha kıymetli ve pahalıdır.

Bu durum da ispat eder ki: İnsanın cihazatı sadece bu dünyanın cüzi meselelerine sarf edilmek için yaratılmamıştır. Böyle nihayetsiz hikmetlerle donatılmış cihazat, sadece şu kısacık hayat için verilmiş olamaz. Böyle bir masraf kısacık bir ömür için değildir. Bu pahalı cihazların kısacık bir hayat için olduğunu iddia etmek, şu âlemdeki hikmeti ve bu hikmetin sahibi olan Zatı inkâr etmekle mümkündür. Bu durumda da hikmetle yaratılmış her bir eşya parmağını o kişinin gözüne sokar ve ona der ki:

— Bu âlemin nihayet derecede hikmet sahibi olan Sânii sadece kısacık bir hayat için bu kadar masraf yaparak israf etmez. Bak, sen küfrünle büyük bir cinayet işliyor ve inkârının lisan-ı hâliyle diyorsun ki: “Şu âlemde her şey boştur ve abestir.” Bu sözünle Allah’ın hikmetine ilişiyor ve Allah’ı israf etmekle itham ediyorsun. Allah senin ithamından münezzehtir ve mukaddestir. Bizlerdeki hikmetin şehadetiyle hakîmdir ve bu hikmetinin hürmetine ahireti yaratacaktır.

Yine hikmet deliline duyguların şu penceresinden bakabiliriz:

Farzımuhal, Karadeniz’den daha büyük bir balık görseniz, hemen anlarsınız ki bu balık bu denizin balığı değil; bu denizden çok daha büyük başka bir denizin balığıdır.

Aynen bunun gibi, insanın istidatları da bu dünyaya sığmamakta ve bu dünya denizi insana küçük gelmektedir. O hâlde bu insan balığı başka bir denize namzettir ki o da ahirettir.

Hem insandaki akıl, hafıza, dil, kulak gibi terazilerle bunların tarttıkları şeyleri mukayese edersek, terazilerin tartılan şeylerden daha kıymetli olduğunu görürüz. Demek bu teraziler, sadece bu fâni dünyayı kazanmak için verilmemiştir. Bunun tersini iddia etmek, ancak göz önündeki şu hikmeti inkâr etmekle mümkündür. Bunu da hiçbir akıl sahibi yapamaz.

Hikmetin ahireti iktiza etmesinin bir başka yönü de şudur: (Mütalaasını yaptığımız cümlede Üstadımız sadece bu manayı kastetmiştir. Bizler Onuncu Söz’den istifade ederek mütalaayı biraz geniş tuttuk.)

Rububiyetinde ve idaresinde nihayet derece hâkim olan bir hikmet, elbette o rububiyetin kanadına iltica eden ve iman ile itaat edenlerin taltifini ister. Zira hikmet-i hükümet, kendisine iltica edenleri muhafaza etmeyi ve onlara ikram etmeyi iktiza eder. Hükümetin hikmeti ancak bu şekilde muhafaza olunabilir.

Hâlbuki bu dünyada o taltif ve iltifatın değil binde biri, milyonda biri bile gözükmemektedir. Demek başka bir âlem vardır ve bu ikram ve iltifat o âleme bırakılmıştır. Bunu inkâr etmek, göz önündeki şu hikmeti inkâr etmek gibi mümkün değildir.

Dilerseniz, hikmet delilini maddeleyerek meseleyi biraz daha kavrayalım:

1. Şu âlemde yaratılan her varlıkta kendine mahsus bir gaye, bir maksat, bir fayda ve bir netice takip edilmektedir. Hiçbir varlıkta bir abes, bir gayesizlik, bir manasızlık ve israf sayılabilecek herhangi bir şey yoktur. Yani kâinatta nihayet derecede bir hikmet vardır ve her fen bu hikmetin şahididir.

2. Elbette akılsız ve şuursuz sebeplerin bu gayeleri ve maksatları kendi başlarına takip etmesi ve eşyayı bu şekilde hikmetle yaratması mümkün değildir. İşte bu durum ispat eder ki perde arkasında hikmet sahibi bir Zat vardır ve bu eşyayı hikmetle icat eden de O’dur.

3. Hikmetin hikmet olabilmesi ve israfa ve abesiyete dönmemesi ancak ahiretin gelmesi ile mümkündür. Eğer ahiret gelmeyecek olursa, bütün bu hikmet israfa ve abesiyete döner. Bu bahsin misallerini biraz önce verdik. Daha iyi anlaşılabilmesi için bir misal ile tekit edeceğiz:

— Her bir yaprağı elli bin lira olan bir ağaç yapsanız, bu ağaca koyunların ilişmesine müsaade eder miydiniz?

Elbette etmezdiniz. Zira eğer edecek olsaydınız, bu ağaca bu kadar ehemmiyet verip uğraşmazdınız. Sizin bu ağacı yapmanız hikmetinizi ve sanata olan düşkünlüğünüzü ispat etmektedir. Koyunlara yedirmek ise hikmetsizlik ve sanatsızlıktır. Elbette sizdeki hikmet ve sanata düşkünlük sıfatı böyle hikmetsiz bir işe müsaade etmeyecektir.

Aynen bunun gibi, şu insan da her bir yaprağı elli bin lira kıymetinde olan bir ağaç hükmündedir. Hatta -önceden bahsettiğimiz gibi- insanın yaprağı hükmünde olan aza ve cihazlar değil elli bin, cennetten daha kıymetlidir. Elbette hikmeti sonsuz olan Cenab-ı Hak bu insan ağacının kurtlara yem olmasına, bir daha kalkmamak üzere kabre yatmasına ve çürümesine müsaade etmeyecektir.

4. Rububiyetinde ve idaresinde nihayet derecede hâkim olan bir hikmet, elbette o rububiyetin kanadına iltica eden ve iman ile itaat edenlere iltifat etmek ister. Zira hikmet-i hükümet kendisine iltica edenleri muhafaza etmek ve onlara ikram etmeyi iktiza eder. Hükümetin hikmeti ancak bu şekilde muhafaza olunur. Hâlbuki bu dünyada bu iltifat ve ikram yoktur. Demek başka bir âleme bırakılmıştır.

5. Ahireti inkâr etmek, Cenab-ı Hakk’ın “Hakîm” ismini inkâr etmekle mümkündür. Hakîm ismini inkâr etmek de şu kâinatta gözüken ve her şeyi kuşatan hikmeti inkâr etmekle mümkün olabilir. Bu da akıl sahipleri için mümkün değildir. Aklını çıkarıp atan da zaten bizim muhatabımız değildir.

Âdil isminin ahireti iktizasını sonraki derste mütalaa edeceğiz.

 Yazar: Sinan Yılmaz